TIJDGATEN, Edurne Rubio voor GC Elzenhof

In opdracht van de Vlaamse Gemeenschapscommissie (VGC) voerde de Spaanse kunstenares Edurne Rubio - die al vele jaren in Brussel woont - een aantal ingrepen uit in het zojuist gerenoveerde pand van CC Elzenhof in Elsene. Haar zogenaamde TIJDGATEN leggen de verschillende historische lagen van het gebouw bloot die normaal verborgen blijven voor het publiek. De ingreep past in Rubio’s oeuvre waarin ze op zoek gaat naar de vergeten verhalen van gebouwen.

Kan je iets meer vertellen over de geschiedenis van dit gebouw?

Het zijn eigenlijk drie verschillende huizen in de Kroonlaan 12, 14 en 16. Ze zijn oorspronkelijk uit 1880. Ze zijn van binnen samengevoegd tot één groot gebouw - ook al werd de structuur van de drie huizen behouden. De huizen werden bewoond door families uit de hoge bourgeoisie. De meeste huizen in Brussel uit de tweede helft van de 19e eeuw waren op gelijkaardige wijze gebouwd en ingericht. Je kan tegenwoordig nog gemakkelijk herkennen wat de woonkamer of keuken was van elk huis.

In de jaren zeventig heeft de Vlaamse Gemeenschapscommissie de drie huizen gekocht. Vanaf dan werd het gebruikt voor verschillende doeleinden: er zat een crèche, een dansschool, een club voor jongeren,… Het was een verzamelplek voor Vlamingen in Brussel. Tegenwoordig is GC Elzenhof een gemeenschapscentrum in een zeer gemengde buurt die wordt bepaald door de aanwezigheid van het Europese Parlement. De oude kamers worden gebruikt voor diverse activiteiten van verschillende verenigingen: een koor, taallessen, yoga, kooklessen, knutselworkshops voor kinderen, tentoonstellingen, medische bezoeken voor baby’s, enz.

Heb je je voor je interventie laten inspireren door de geschiedenis van dit gebouw?

Ik werk vaak rond de geschiedenis van gebouwen. Dat doe ik al geruime tijd. Elke keer ik een gebouw binnenstap, beeld ik me in hoe het vroeger was (lacht). Zoals ik al zei zijn de drie huizen redelijk goed bewaard en bruisen ze nu van leven. De nieuwe gebruikers zetten de ruimte in een volledig andere manier in dan de families die hier woonden. Ik vind het interessant dat het huis vroeger gewijd was aan de privé sfeer en het nu een openbare ruimte is. Ik hou ook van het contrast tussen het vooroorlogse, bourgeois verleden dat zeer lokaal was en de huidige gebruikers, die diverse origines en sociale achtergronden hebben.

Ik ben het project begonnen met het afnemen van interviews met de vorige en huidige gebruikers van het gebouw. Ze hebben me hun persoonlijk verhaal verteld met betrekking tot het huis, hun herinneringen en anekdotes. Aangezien het niet meer mogelijk was de eerste bewoners te interviewen, heb ik ook de archieven van de gemeente Elsene geraadpleegd. Ik werd bijgestaan door verschillende historici, gespecialiseerd in de architectuur van familiehuizen in Brussel gedurende de 19e en 20ste eeuw.

Je hebt doorheen het gebouw zes TIJDGATEN gemaakt. Wat zijn dat?

Het zijn een soort vensters op een andere tijd. Het zijn zes cirkels met een diameter tussen 70 en 90 cm doorheen de muren, vloeren en plafonds van GC Elzenhof. Ze tonen de constructie of decoratie elementen die zijn verdwenen doordat ze werden verwijderd of verborgen achter een nieuwe laag. Ik verander het gebouw eigenlijk in een historisch museum. Wat ik echter kies te bewaren en te tonen heeft niet per se een waarde vanuit een klassiek historisch of architecturaal perspectief. Ik geef dezelfde waarde aan alle periodes en gebruikers. Wat overblijft van het 19e eeuws huis is even belangrijk als een plastiek tapijt uit 2015. Door dat te doen, probeer ik een andere soort temporaliteit te creëren die vragen stelt bij de manier waarop we geschiedenis benaderen. Hoe zullen de muren er binnen 100 jaar uitzien – als ze er nog zijn tenminste? Hoe zullen de toekomstige gebruikers van het huis de voetsporen zien die wij, de gebruikers aan het begin van de 21ste eeuw, nalaten?

Je TIJDGATEN zijn een soort palimpsest, een middeleeuws handschrift dat meermaals werd beschreven en waardoor je nog lagen uit het verleden kon zien doorschemeren. Je hebt hier eigenlijk gewerkt als een chirurg die lagen verwijdert?

Ik zie mezelf als een archeoloog of een detective op zoek naar sporen van mensen die hier niet langer zijn. Maar ik hou wel van die vergelijking met een chirurg. In het geval van één van de tijdgaten is het zelfs letterlijk zo! We hebben samengewerkt met een groep restauratoren. Gedurende drie dagen stonden ze op stellingen met scalpels waarmee ze de verschillende verflagen krabden van het plafond van de oude woonkamer. Totdat ze de eerste lagen verf zagen die overeenkwamen met de periode dat Elzenhof nog een privé woning was. Ik heb een andere manier van werken gebruikt voor de kamers waar de recente renovatiewerken de ruimtes volledig hebben veranderd. Voor de werken begonnen in 2020, heb ik materiaal verzameld dat ik elders in een studio bewaard heb om later opnieuw te integreren in de architectuur.

Omvat elk TIJDGAT een andere historische periode?

Ja, ik heb geprobeerd om te werken met verschillende periodes. Ik wou het verhaal van Elzenhof vertellen doorheen de cirkels, van de bouw van de drie huizen tot nu. Uiteraard is het een vereenvoudigde geschiedenis. Heel wat verhalen en momenten komen niet aan bod. Anderzijds denk ik dat de tijdgaten evocatief genoeg zijn - misschien zelfs mysterieus - en hoop ik dat ze het publiek mogelijk maken zelf de geschiedenis in te beelden. Voor mij moet kunst vragen stellen en geen antwoorden geven. En dat is wat mij onderscheidt van een historicus. Hoewel ik de cirkels koos om verschillende momenten aan te kaarten, was de keuze ook onderhevig aan andere factoren. Ik heb ook naar een evenwicht gestreefd tussen de verdeling van de cirkels in verschillende ruimtes van het gebouw, afwisselend tussen de vloer, muur en het plafond. Ik moest ook rekening houden met veiligheidsmaatregelen van een openbare ruimte.

Heb je tijdens je research nieuwe zaken ontdekt over dit pand?

Ik heb veel bijgeleerd over de geschiedenis van Brussel, het ontstaan van nieuwe buurten buiten de oude vestiging van de stad, de manier hoe de bourgeosie leefde in de 19e eeuw, enz. Maar ik ben in het chirurgische werk ook heel wat verrassingen tegenkomen. Zo heb ik een cirkel aangebracht op een van de muren en behield een kleurrijke muurschildering die erover was geschilderd. Blijkbaar werkte Elzenhof in 2017 samen met de organisatie Piazza dell’arte. Een aantal studenten van die school heeft hier gedurende een week gewerkt aan deze muurschildering. Ik probeerde erachter te komen wat die lijnen voorstelden maar niemand wist het. Uiteindelijk heb ik de meisjes gevonden die het gemaakt hebben en ontdekte ik dat het thema van hun muurschildering ‘tijd’ was, wat mooi overeenkomt met mijn werk!

Voor een andere cirkel werkte ik dus samen met een aantal restauratoren om een cirkel te maken waarvoor we de witte verf van plafond verwijderden. We hadden geen idee wat eronder zat. Sommige mensen zeiden me dat het wellicht een afbeelding was van een hemel of een motief met wolken of planten. We waren allemaal zeer nieuwsgierig en verwachtten een mooie compositie. Maar in plaats daarvan zagen we een grote barst die men eerder had proberen overschilderen. Ik hou van dat tijdgat omdat het de sporen toont van het gebaar van de schilder die de barst wou verbergen. Je ziet ook de sporen van het scalpel van de restauratoren. De barst lijkt wel een ader of wonde in de huid van het gebouw.

Je werk gaat vaak over story telling, audio pieces en orale getuigenissen. Ga je die hier ook gebruiken voor deze interventies? Of ga je de plek reactiveren met een performance, zoals je wel vaker doet?

Normaal werk ik inderdaad vaak met interviews waar mensen naar kunnen luisteren, met audiotours of performances. Maar deze keer heb ik dit niet gedaan. Ik toon de tijdgaten, maar werk nu zonder audio opnames. Voor mij was het vanaf het begin duidelijk dat ik deze keer meer sculpturaal wou werken door de interventies. Maar ik heb wel een brochure gemaakt met een aantal verhalen achter de tijdgaten. Bij elk tijdgat heb je een andere sfeer, een ander gevoel, een ander verhaal. Ik hoop dat de brochure een idee geeft van al die verhalen. Want het is een collectief verhaal met verschillende stemmen.